You are currently viewing Hanyoyin Kare Wayarka Daga Virus da Malicious Apps

Hanyoyin Kare Wayarka Daga Virus da Malicious Apps

A yau wayoyin Android da iPhone suna ɗauke da muhimman bayanai—hotuna, banki apps, saƙonni, da takardu. Wannan ya sa su zama abin sha’awa ga masu ƙirƙirar malware da malicious apps. Wannan cikakken jagora zai nuna maka yadda zaka gano, rigakafi, da gyara matsalolin malware—tare da matakai na fasaha da na hankali domin kare wayarka daga cutarwa.

Menene virus da malicious apps?
Virus ko malware kalmomi ne masu ɗauke da nau’o’i daban-daban: spyware (na leƙen asiri), trojan (na ɓoye kansa a matsayin app na al’ada), adware (na tura tallace-tallace marasa kyau), ransomware (na kulle bayanai har sai an biya), da botnets (na sarrafa waya daga nesa). Malicious apps suna iya ɓoye kansu a matsayin wasan kwaikwayo, manhaja ta amfani, ko “utility” amma su yi aiki daban bayan shigarwa.

Dalilan da yasa wayar ka ke cikin haɗari

  1. Sauke apps daga waje (sideloading) ko yanar gizo marasa aminci.

  2. Ba a duba permissions na app kafin shigarwa.

  3. Ba a sabunta system ko apps ba — tsofaffin versions suna da rauni.

  4. Haɗa wayar da Wi-Fi ko USB mara aminci.

  5. Yin rooting ko jailbreaking wanda ke cire ƙarin kariya na tsarin.

Yadda zaka rigaya (prevention) — matakai masu muhimmanci

  1. Ka sauke apps kawai daga Play Store (Android) ko App Store (iOS). Play Store na da Play Protect wanda ke duba apps.

  2. Ka guji sideloading — kada ka sauke APK daga shafuka marasa amincewa. Idan dole, tabbatar ka duba shaida (developer trust) da reviews.

  3. Ka duba permissions kafin ka ba app izini — kar ka ba app izinin “SMS” ko “Accessibility” lokacin da bai buƙata.

  4. Ka sabunta Android/iOS da apps akai-akai — updates suna rufe security holes.

  5. Ka kunna Google Play Protect (Settings > Security > Play Protect) don duba malicious apps akai-akai.

  6. Ka yi amfani da PIN, password, fingerprint, ko face unlock don kulle wayar.

  7. Kada ka danna links marasa tabbaci a SMS, imel, ko social media — phishing na kawo malware.

  8. Ka yi amfani da VPN mai aminci idan zaka haɗi da Wi-Fi na jama’a.

  9. Ka rage amfani da public USB charging stations — sukan kunshi malicious firmware (juice jacking).

  10. Kar ka yi rooting ko jailbreaking — wannan yana cire kariya wanda ke hana malware yin illa sosai.

Yadda zaka tantance ko wayarka na dauke da malware (detection)

  1. Wayar na yin overheating ko batir na ƙarewa cikin sauri ba tare da amfani mai yawa ba.

  2. Ads suna bayyana ko da ba ka buɗe app ɗin da zai nuna su ba (persistent adware).

  3. Bayanai suna tura da kansu (high data usage) ko SMS da aka aiko da kansu.

  4. Apps sun fara buɗewa da kansu ko kuma an sami apps da baka shigar ba.

  5. Phone performance ya ragu matuƙa, ko ana samun crashes da yawa.

  6. Sabbin popups suna roƙon permission ko admin access.
    Idan ka ga ɗaya ko fiye daga cikin waɗannan alamu, akwai yiwuwar malware ne.

Matakan gaggawa idan ka zaci malware

  1. Cire wayar daga intanet: kashe Wi-Fi da mobile data. Wannan zai hana malware tura bayanai ko sauke karin abubuwa.

  2. Duba apps da aka shigar kwatsam: Settings > Apps, sannan ka cire duk wani app da baka sani ko baka shigar ba.

  3. Ka duba permissions na apps: cire permissions na SMS, Accessibility, ko Device admin daga apps marasa aminci.

  4. Yi full scan da antivirus mai suna mai kyau (Android: Avast, Bitdefender, Kaspersky, Malwarebytes; iOS yawanci ba su bukatar antivirus amma duba app behavior).

  5. Idan app ya ba da Device Administrator rights, sai ka fara da Settings > Security > Device admin apps ka cire izinin kafin cire app.

  6. Canja muhimman passwords: Google, banki, imel—amma yi wannan daga na’ura mai tsaro ba daga wayar da ake zargin ba (ko daga PC).

  7. Yi backup na muhimman bayanai kafin matakin factory reset idan akwai bukata.

Yadda zaka cire malware idan scanner bai iya

  1. Safe Mode (Android): kunna Safe Mode don hana third-party apps aiki. Sannan je Settings > Apps ka cire app ɗin da ya zama malicious.

  2. Recovery mode + Wipe cache: yana taimaka a wasu lokuta. Kada ka yi wipe data sai idan ka shirya factory reset.

  3. Factory Reset: idan malware ya yi deep persist, yi factory reset—Settings > System > Reset > Factory data reset. Ka tabbata ka yi backup kafin wannan matakin.

  4. Idan malware na da ransomware kuma ya ƙulle fayiloli, kar ka biya — biyan na iya karuwa ba tare da tabbacin dawo da bayanai ba. Nemi experts ko law.

  5. Idan wayar ta kasance ta kamfani (work device), sanar IT team domin su yi remediation, ko kuma kabar da su su cire ta.

Kariyar permissions da app behavior

  1. Ka duba permissions na apps kullum: Location, Contacts, SMS, Microphone, Camera — su zama kawai ga apps da suka cancanta.

  2. Ka yi amfani da “App Permissions” in Android (Settings > Apps > Permissions) don canza izini.

  3. Ka yi hankali da apps da ke neman Accessibility access — yawanci suna buƙatar wannan don control amma malware ma na amfani da shi.

  4. Ka saka time limits da parental controls idan yara suna amfani da waya domin hana sauke apps marasa kyau.

Amfani da antivirus da mobile security apps

  1. Antivirus na iya taimaka wajen gano trojans, spyware, adware, da phishing. Wasu suna da real-time protection, web protection, anti-theft, da app lock.

  2. Zaɓi apps daga manyan kamfanoni masu suna kuma ka duba reviews.

  3. Kada ka dogara kacokan da antivirus — tsaron farko shine kyawawan halaye (safe habits).

  4. Ka yi updates na antivirus akai-akai domin signatures su kasance sabbi.

Sauran hanyoyin kariya masu zurfi (advanced)

  1. Ƙirƙiri user account na biyu a Android don aiki na yau da kullum, da amfani da guest mode ga baƙi.

  2. Yi amfani da Virtual Private Network (VPN) mai kyau yayin amfani da Wi-Fi na jama’a.

  3. Yi device encryption (yawanci Android 7+ da iOS suna da shi ta atomatik) don kare data idan an sace waya.

  4. Ka kunna Google Play Protect da Verify apps.

  5. Ka yi amfani da password manager domin rike ƙarfi passwords, sannan ka kunna 2-Factor Authentication (2FA) a duk asusun da suka goyi baya.

  6. Kasance cikin whitelist: sauke apps da ka tabbatar daga developers masu aminci.

  7. Don kamfanoni, yi Mobile Device Management (MDM) wanda zai baka damar sanya security policies, app whitelisting, da remote wipe.

Rashin amfani da root/jailbreak

  1. Rooting ko jailbreaking yana buɗe wayar ga ƙarin control amma yana cire manyan kariya.

  2. Bayan rooting, malicious apps na iya samun superuser rights kuma suyi illa sosai.

  3. Ka guji rooting idan ba ka da cikakken dalili da kuma ƙwarewar gyara malware.

Yadda zaka rage haɗarin phishing da social engineering

  1. Kada ka danna links daga SMS ko imel marasa masaniya. Ka tabbata URL ɗin real.

  2. Ka ƙara wayayyen dubawa: duba sender email, domain, da grammar.

  3. Ka tabbatar da two-step verification (2FA) don rage yuwuwar shiga idan an sace password.

  4. Ka koya wa abokan gida da yara yadda za su gane phishing.

Backup da shiri kafin haɗari

  1. Ka yi regular backups zuwa cloud (Google Drive, iCloud) ko PC. Idan malware ya lalata wayar, zaka dawo da bayanai.

  2. Ka adana IMEI da bayanan warranty a waje.

  3. Ka rubuta admin credentials da recovery codes a password manager ko wuri mai aminci.

Menene za a yi idan an samu financial fraud?

  1. Nan da nan canja passwords na banki/email daga na’ura mai aminci.

  2. Taron bankinka da bankin sadarwa (SIM) domin katse account ko SIM swap na gaba.

  3. Kai rahoto ga hukumar dan sanda ko cybercrime unit a kasarka. A Najeriya, akwai cibiyoyin da ke karɓar irin waɗannan rahotanni.

  4. Bibiyar bank statements, kuma a yi dispute idan akwai mu’amalar da ba kai ka yi ba.

Karin shawarwari na yau da kullum

  1. Karanta app reviews da permissions kafin shigarwa.

  2. Koyaushe karanta changelogs na updates domin ka san abin da ake gyarawa.

  3. Idan baka tabbatar da wani app ba, bincika sunan developer a Google.

  4. Ka rika amfani da biometric da strong passcodes.

  5. Ka koyar da dangi da ma’aikata game da basic mobile security.

Kammalawa
Kare wayarka daga virus da malicious apps yana buƙatar haɗin kai na ilimi, dabi’u masu kyau, da amfani da kayan aikin tsaro. Matsayi mafi ƙarfi na kariya shine ka zama mai hankali yayin zazzagewa, ka sabunta software, ka tantance permissions, ka yi backups, ka guji rooting, ka yi amfani da Play Protect/antivirus, kuma ka kasance da shirin gaggawa idan abu ya faru. Idan ka bi waɗannan matakai, zaka rage yuwuwar fadawa tarkon malware sosai kuma zaka iya dawo da wayarka cikin aminci idan wani abu ya faru.

Leave a Reply